درباره راز

 1. راز چيست و دليل ماندگاری و پايداری­اش چيست؟ چرا برخی از فرهنگ‌ها، برخی از محفل‌ها و برخی از دوران‌های تاريخی چنين به راز آغشته­اند و ديگران از اين موهبت يا نفرين بی­بهره­اند؟ تفاوتِ شهسواران معبد با ساير شاخه­های صليبيون و تمايز باطنيان با ساير فرقه‌های اسلامی در چيست كه يكی رازآلود و دلكش و جذاب و مسئله‌برانگيز می­نمايد و باقی نه؟ چه عنصری در ذات نازی‌ها نهفته بود که اسطوره­های خيال­انگيزشان هنوز ادامه دارد و چرا اين عنصر در رقيبان انگليسی و فرانسویشان غايب بود؟ چرا جام جم و نسخه­ی مسيحی‌شده و سردرگمش، grail، چنين الهام­بخش هستند كه از اوستا تا هاليوود را زير سيطره­ی خود دارند؟ و آن چيست كه يک ويرانه­ی تاريخی را چنين مرموز جلوه می­دهد؟ و در نهايت، مغان، اين نخستين گروهِ سریِ نامدار در تاريخِ امروزين ما، به راستی چه هنری و چه صنعتی را در آفرينش راز به كار گرفتند كه هنوز پس از گذر هزاران سال همچنان به قدرت و قوت خود باقی است؟

اين‌ها و بسياری ديگر هم از رازهای راز هستند.

2. گويی دو شيوه برای شناخت هستی وجود داشته باشد و دو راهبرد برای فهميدن چيزها و دو الگو برای شكستن پديدارها و تصاحب‌كردنشان. انگار دوقطبی مشهور شهود در برابر عقل و الهام و دريافت مكاشفه­آميز در مقابل استدلال و استنتاج منطقی جفت متضادی بنيادين و جهانی باشد. گويی به راستی از ديرباز دو راهِ متمايز برای فهميدن چيزها و سهيم‌شدن در ذات هستی وجود داشته باشد. اين دو را در دوره­های تاريخی مختلف به اشكال گوناگون ناميده و با برچسب‌های متفاوت متمايز كرده­اند: راه دل در برابر راه سرِ صوفيان، طريقت در برابر تحقيق، علم لدنی در برابر علم اكتسابی، نيمكره­ی راست و نيمكره­ی چپِ مغز، عنوان‌هايی هستند كه برای تفكيک‌كردن اين دو جفت متضاد به كار گرفته شده­اند. يک راه فهمی كل­گرا، مبهم، واگرا، فراگير، خلاقانه، ناگهانی، برق­آسا و شورانگيز را پديد می­آورد و ديگری به شناختی متين، گام به گام، روشن، شفاف، خطی، همگرا، بيان‌پذير و زبان­مدار منتهی می­شود. اصولا استعاره­ی زبان در برابر چشم را می­توان به خوبی برای تميزدادن اين دو به كار گرفت، چراكه يكی به ديدن و نشان‌دادن مربوط می­شود و ديگری به صورتبندی‌كردن در زبان و بازگوكردنش در قالب متن؛ از اين روست كه يكی را بيشتر خودآگاهانه و هشيارانه و اجتماعی دانسته­اند و ديگری را شخصی و درونی و ناخودآگاه و تلويحی فرض كرده­اند.

ما به ازای اين دو شيوه­ی باستانی از شناختن و فهميدن و داوری‌كردن، دو الگوی گوناگون از حقيقت‌ها هم از ديرباز به رقابت با يكديگر سرگرم بوده­اند؛ يكی حقيقتی عریان و آشكار و شفاف و علمی و بيان‌پذير در زبان، با تمام ويژگی‌های عقلانی و توافق‌پذيرش و ديگری حقيقتی مبهم و استعاره­گون و پوشيده در لفاف صنايع ادبی و صور خيال، با نازک­كاری‌های زيبايی­شناسانه­اش. يكی را حقيقتی از جنس زيبايی و مربوط به عرصه­ی هنر دانسته­اند و ديگری را حقيقتی از زمره­ی راستی و وابسته به قلمرو دانايی.

كشمكش ميان استدلاليان و اشراقيون در تاريخ انديشه همواره وجود داشته است. هواداران هر يک از دو جبهه، ديگری را به ناراستی و فريب و ساده­لوحی و دورافتادگی از حقيقتی مقدس محكوم­ كرده­اند و در اين ميان پرسش‌های بسياری همچنان باقی است. آيا به راستی اين دو عرصه به دو جنس و ماهيت گوناگون و جمع‌ناپذير از گزاره­ها و حقايق اشاره می­كنند؟ آيا راه‌های دل و سر، جمع­پذير نيستند؟ آيا نمی­توان حقيقتی را با دل دريافت و با سر صيقل زد يا برعكس با عقل دريافت و بعد با شهود، درونی كرد؟ آيا به راستی اين دو شيوه و اين دو راهبرد از شناسايی هستی دو تا هستند؟ و نه يكی؟ و نه سه تا يا بيشتر؟

3. گويی هر حقيقتی را به دو شكل بتوان فهميد و به دو شيوه بتوان بيان كرد. البته حقیقت، امری وابسته به زمينه است و از اين رو هرگاه مفهومی مشترک در دو زبان و دو دستگاه رمزگانِ متمايز بيان گردند در قالب دو گزاره و دو صورتبندی و معمولا دو حقيقتِ متفاوت، جلوه­گر می‌شوند؛ از اين رو می­توان فرض كرد كه پديدارها و عناصر هستی‌شناختی آنگاه كه در معرض دستگاه­های شناختی و ابزارهای فهم انسانی قرار می­گيرند دو رده­ی متفاوت از شناسايی‌ها را ممكن می­كنند. حقيقت‌هايی كه از پردازش خطی و پياپی و روشن و شفاف و زبانی‌‌شده و چندين بار بازنمايی شده و هوشيارانه و خودآگاهانه­ی هستی پديد می­آيند و به دليل امكان تبادل نظر و صورتبندی در زبان و توافقِ بر آمده از آن، عقلانی پنداشته می‌شوند در برابر حقايقی ديگر كه با زيرسيستم كهن‌ترِ عاطفی-هيجانی در مغز دريافت می‌شوند و معمولا به صورت دركی بيان‌ناپذير باقی می­مانند، مگر آنكه مجراهای بازنمايی خاص خود را در رمزگانی معمولا چشم­مدار بيابند كه در آن حالت هنر را برمی­سازند.

از اين روست كه افراط و تفريطی در شيوه­‌ی بيان حقيقت وجود دارد. گويی مفاهيم با پيشروی در افق‌های عقلانيت و شهود و درآميختگی بيشتر و بيشتر با شور و هيجان و ابهام شهودی يا دقت و شفافيت و استدلال عقلانی، مسابقه­ای واگرا از مشروعيت­يابی را آغاز كرده باشند.

از اين روست كه حقيقت‌های شهودی و عقلانی با هم متعارض دانسته می­شوند. بدين دليل است كه اين دو رده از حقايق را ناهمخوان، متضاد، جمع‌ناپذير و حتی ترجمه­ناپذير به هم می‌دانيم. از اين روست كه سپهر عقلانيت و كرانه­های شهود، گويی به دو سياره­ی دور از هم و دو دنيای موازی با هم تعلق داشته باشند، ذهن‌هايی كنجكاو و تشنه­ی متفاوتی را با سليقه­هايی گوناگون به خود فرامی­خوانند و به دريافت‌هايی ناهمخوان و واژگونه و نفی‌كننده­ی يكديگر مبدل می­شوند

اين در حالی است كه كسی در وجود نطفه­ی هر يک از اين دو در ديگری تردید ندارد. عقلانيت و شهود به يين و يانگی شناخت‌شناسانه می­مانند كه هر يک بذری از قلمرو مقابل را در خود پنهان كرده باشد. همگان می­دانند كه عقلانی­ترين كشف‌های علمی و مستدل­ترين اثبات‌های رياضی در شهودی ناگهانی ريشه دارند و برای همه چون روز روشن است كه شهود در آن هنگام كه جامه­ی شاهكارهای شورانگيزِ شهودمدارانه را بر تن می­كند و به شعر و موسيقی و داستان و نقاشی و مجسمه تبديل می‌شود، لعابی از مهارت عقلانی و كاركشتگی سنجيده و خردمندانه را بر خود می­پذيرد.

از اين رو در شگفتم كه چرا ضرورت مديريت‌كردنِ شهود با عقل و مديريت‌كردن عقل با شهود، چنين اندک مورد توجه قرار گرفته است و تعادلِ شكننده­ی ميان اين دو با ميوه­های برومند و نيروزايش چرا اين گونه در تندباد افراط و تفريط درهم شكسته است؟

4. حقيقتی كه شفاف و دقيق و روشن بيان شود، عقلانی و مستدل است، اما شورانگيز نيست. برای چندتن از ما E=MC²  به قدر اشعار حافظ، شورانگيز و هيجان آور است؟ و چند تن از ما با شنيدن سخنرانی هايدگر در مورد هستی به شوق می‌آييم؟ چنانكه هنگام گوش‌دادن به سنفونی نهم بتهوون؟

حقيقت، انگار وقتی از حدی دقيق‌تر و عقلانی­تر بيان شود، به امری پيش‌پاافتاده، روزمره، لوس و به شكلی ناسازگون، پيچيده و نامفهوم تبديل می‌شود. انگار حقيقت‌های علمی با وجود اتصال استوارشان با جهان بيرون، آنگاه كه يكايک و مجزا و مستقل از هم ظاهر شوند، ابتر و دوردست و بی­فايده بنمايند. اين در حالی است كه حقايق شهودی، آنگاه كه درست و هنرمندانه ابراز گردند، خاستگاه شور و شوق و هيجان و حركتی درونی توانند بود، بی ­آنكه اتصالی سرراست و روشن با جهان خارج برقرار كنند.

با اين همه، شاهكارهای هر دو عرصه، گويی به جايی تعلق دارند كه اين پيوند با درون و بيرون به تعادل می­رسد و سرشاری ناشی از شورِ شهودی با روشنايی عقلانی جمع می‌شود. نمونه­های اين تعادل را در تمام آثار ماندگار هر دو عرصه می­توان بازيافت. اشعار حافظ، هم به دليل صور خيال پرايهام و پرابهام و شورانگيزش نامدار شده است و هم به خاطر افكار بلندی كه عرصه می­كند و نقدی كه از ريا و حماقت دارد و نگرشی كه نسبت به هستی اختيار می­كند. دستگاه نظری غول­آسای مولانا را از آن رو هنوز پس از هشت قرن می‌خوانند و منبع الهام می­دانند كه در تاروپود گوشته­ی گوارای داستانی­اش، استخوانی استوار و محكم از عقلانيت و مفهوم‌پردازی انتزاعی و دقيق را پنهان كرده است. به همين ترتيب، شكوهمندترين آثار معماری تاريخ، آن‌هایی هستند كه محتوای شورانگيز و الهام‌آسای دل را با محاسبه و فنون مهندسی عقلانی به درستی تركيب كرده­اند. اينكه تخت جمشيد برای 25 قرن منبع الهام نسل‌های متمادی از ايرانيان بوده است، هم مديون شهود هنرمندانه­ايست كه عظمتی فروتنانه را چنين زيبا بر سنگ نقش زده و هم وامدار عقلانيت خيره‌كننده­ايست كه قرن‌ها پيش شكوهمندترين بنای جهان باستان را بر كفه­ای مصنوعی و بر ستون‌هايی 20 متری برافراشت.

در آن هنگام که بتهوون سنفونی نهم خود را می­ساخت، چندان به انديشه‌ی خويش و زبانِ دقيق شاعرانه­ی شيللر بها داد كه واژه­ی شادكامی را در سرود خويش به آزادی تبديل كند و زمانی كه از هيلبرت دليلِ ترجيح يک روش حل مسئله­ای را پرسيدند، او روشی طولانی­تر را پيشنهاد كرد و اندرزشان داد كه: اين راه حل، زيباتر است. و به راستی مگر در هنرِ به كار گرفته شده در صورتبندی­های كوانتوم مكانيک، شكی هست؟ يا حتی در صورتبندی­های ساده­ی مكانيک كلاسيک با آن ادعای سترگ فراگيرش؟ و اين را در مورد هر اثر هنری يا علمی بزرگی كه ديرزمانی ماندگار بوده باشد، می­توان بازگفت.

5. حقيقتی كه از پيوند شهود و عقلانيت پديد آمده باشد، می‌تواند دو شكل پيدا كند. اين حقيقت كه پدر و مادری راستين دارد و برخلاف ساير جنين‌های سقط شده­ی محدود به دو حريم از اصل و نسبی درست و بدنی برومند و تندرست برخوردار است يا عقلانيتی پوشيده در جامه­ی شهود است و يا شهودی پنهان در بيانی عقلانی. به اين ترتيب، ما يا با آثار علمی و دستگاه­های دانايی سترگ سروكار داريم و يا با آفريده­های هنری اثرگذار. تفاوت در اينجاست كه در علم، هسته­ای شهودی با پوسته­ای از بيان‌ها و تعبيرهای دقيق پوشيده می­شود و مستدل می­گردد. در حالی كه در هنر، آن هسته­ی عقلانيت است كه با گوشته‌ای بزرگ و آراسته از شهود تزيين می­گردد.

در اين ميان ممكن است ابهام پوسته به قدری زياد و وزن زيورهای استعاری آويخته به حقيقت چندان سنگين باشد كه آن حقيقتِ نهفته را به امری دوردست و افقی لمس‌ناپذير بدل كند. اگر حقيقتی عادط و كوچک در ميانه­ی اين دريای استعاره­ها قرار ­گيرد، تابِ كشيدن وزنِ گرانِ آن زيورها را  نخواهد داشت و دير يا زود از يادها خواهد رفت، اما حقايقی هستند چندان مهم و چندان سهمگين كه شتاب و پويشِ كافی برای حمل اين پوسته را دارند.

به اين ترتيب راز زاده می­شود.

6. راز با علم تفاوت دارد چون كارش بيشتر پنهان‌كردن است تا بازنمودن. راز با اشاره‌كردن به حقيقتی مهم و با ناگفته گذاشتنش است كه شكل می­گيرد. راز، آن چيزی است كه به خاطر پايبندی و اتصال محكمش با حقيقتِ سهمگينِ يادشده با هنر نيز تفاوت دارد، كه معمولا از حقيقتی چنين تكان‌دهنده در مغزه­ی خويش برخوردار نيست.

راز اشاره­ای است به امری غايی و مهم كه عمدا نارسا و ناقص مانده باشد. تلويحی است و اشارتی و كنايه­ای برای آنان كه اهل باشند و يار، تا دريابند. از اين روست كه راز را معمولا در نمی­يابند و از اين روست كه راز در چشم همگان با معمايی ناگشودنی و آنچه نادانسته است پيوند خورده و نه امر معلوم و دانسته و حقيقتی معلوم.

راز شيوه­ای از پوشاندن حقيقتی خطرناک در لفافی از معناهای جذاب و گيرنده، اما گمراه‌كننده است. روشی است برای برقرار كردن انتخابی طبيعی بر دامنه­ی ستيغی از حقيقت تا تنها نيرومندترها و چابكترها به اوج فراز روند.