انگاره پارسیان باستان

1. در اساطیر یونان باستان، پهلوانی نام‌آور به نام «پرسئوس» وجود داشته است. او یکی از سه پهلوان مهم اساطیری در حوزه‌ی تمدنی بالکان محسوب می‌شد و مانند رقیبانش در ابتدای کار به دولتشهری بزرگ و پرجمعیت تعلق داشت. دو رقیب او همان «تسئوس» و «هراکلسِ» مشهور بودند که به خصوص این دومی به دلیل همسان گرفته‌شدن با هرکولِ رومی و باقی‌ماندن در تمدن اروپایی برای ما آشناتر می‌نماید. به هر حال در فاصله‌ی قرن‌های ششم تا چهارم پ.م، یعنی دوران زمامداری هخامنشیان بر جهانِ‌ متمدنِ باستانی، هر سه‌ی این شخصیت‌ها از اهمیت زیادی برخوردار بودند و به ویژه پرسئوس در شمال یونان و مقدونیه و استان‌های غربی شاهنشاهی هخامنشی -که یونانی‌نشین هم بود- شهرت بیشتری داشت. در اصل، پرسئوس از آرگوليس در شمال یونان برخاسته بود؛ تسئوس پهلوان بومی آتن بود و هراکلس در تبس آوازه‌ی خود را به دست آورده بود[1].

از میان این سه پهلوان، پرسئوس از دو نظر برای من جالب‌تر است. نخست بدان دلیل که نامش در زبان یونانی دو معنا دارد. این کلمه احتمالا از «پِرساي» (persai) گرفته شده که خود احتمالا از نام پارس‌ها مشتق شده است و «قدرتمند و ويرانگر» معنا می‌­دهد. در ریشه‌شناسی عامیانه، اما رایجِ یونانیان باستان، آن را مترادف با «پارسی» می‌دانستند. من در نوشتاری دیگر نشان داده‌ام که تکامل و رواج اسطوره‌ی پرسئوس و داستان‌های پهلوانی مربوط به وی زیر تاثیر نخستین برخورد دولتشهرهای یونانی با ارتش منظم پارسی قرار داشته و یونانیان باستان این پهلوان را سرنمون جنگاوران ایرانی می‌دانسته‌اند[2].

دلایل برای تایید چنین حدسی فراوان است. از نظر تاریخی، ارجاع به پرسئوس در متون همری، بسیار اندک است و آشکار است که داستان‌های پرسئوس پس از تدوين ايلياد واديسه­ در اواخر قرن ششم و اوايل قرن پنجم پ.م تکامل يافته‌اند. این دقیقا همان زمانی است که دولتشهرهای شمالی یونان برای نخستین بار با پارس‌ها روبه‌رو شدند و مراکز اصلی تمدن یونانی که در این ناحیه و ترکیه‌ی امروزین قرار داشت، تابع کوروش شدند. اگر از دید آتنیان به موضوع بنگریم تا زمان زمامداری «پيسيستراتوس» هنوز ارتباط سیاسی مستقيمی ميان آتن و هخامنشيان برقرار نشده بود و تازه در دوره­ی پسرش «هيپياس» بود که گسيل‌کردن سفيران به نزد پارسيان رواج يافت. به اين ترتيب، اسطوره­ی پرسئوس به عنوان اسطوره­ای فراگير در يونان مطرح شده است و اين همان زمانی است که يونانيان با پارسيان ارتباط برقرار کرده و قدرت امپراتوری هخامنشی را لمس کردند. دقيقا در همين مقطع است که موجی از توجه هنرمندان و شاعران به پرسئوس در يونان رواج می­يابد و تنديس­ها و نقش‌برجسته­های گوناگونی از اين پهلوان در دولتشهرهای مختلف ساخته می­شو؛. از اين رو منطقی است که تحول اين عنصر اسطوره­ای را در ارتباط با ظهور قدرت پارسی در همسايگی شبه‌جزيره­ی يونان بدانيم.

هر چند در مورد خاستگاه پرسئوس و پیوندش با پارسیان شکی وجود ندارد، اما در مورد جایگاه جغرافیایی‌اش ابهامی است. در متنی کهن مانند ایلیاد، تنها دو بار به نام پرسئوس اشاره شده و هر دوی اين موارد هم از «استِنِلوس»، پسر پرسئوس نام برده شده است که خاستگاه او را به نواحی شمالی شبه‌‌جزیره‌ی یونانی منسوب می‌کند. این با توجه به روایت‌های مردم آرگوس که او را زاده‌ی قلمرو خود می‌دانستند نیز نزدیک است.

 بر مبنای متون یونانی می­توان دريافت که مردم این ناحیه نيز پرسئوس را در ارتباطی مستقيم با ايرانيان تصور می‌کرده‌اند. در قرن پنجم پ.م پرسئوس کاملا با پارسيان پيوند خورده بود، چنان‌که هرودوت هنگام معرفی هخامنشيان، ايشان را شاهانی از تبار پرسئوس می‌داند[3]. در جايی ديگر، اين تبارشناسی را دقيق­تر می­کند و می­گويد پارسيان از نسل پرسِس، فرزند پرسئوس و آندرومدا هستند[4]. همچنین اهالی آرگوس در شمال یونان که به نژادگی و دیرینگی شهرت داشتند، همواره در کشمکش‌های قرن پنج و چهارم پ.م هوادار ایرانیان بودند، چون خود را از تبار پرسئوس می‌دانستند و پارسیان را خویشاوند خود قلمداد می‌کردند. ماجرای این ارتباط به قدری در جهان باستان زبانزد همگان بود که هرودوت ماجرای احتمالی تخیلی نامه‌ای را بازگو می‌کند که خشايارشا به اهالی آرگوس نوشت و بر این خویشاوندی از مجرای تبار پرسئوس تاکید کرد و آسوده خاطرشان کرد که پارس­ها در جنگ، آسيبی به ايشان نمی­رسانند[5]. متونی که به ارتباط پرسئوس و پارس‌ها تاکید دارند، تنها به راویانی مانند هرودوت منحصر نمی‌شوند. فیلسوفانی مانند افلاطون و ارسطو نیز چنین اشاره‌هایی دارند و حتی نمایشنامه‌نویسی دیرینه مانند «آیسخولوس» وقتی تراژدی پارسیان را می‌نوشت، ایرانیان را با صفتِ «زاده‌ی باران زرین» نواخت و در این اشاره به داستان زایش پرسئوس اشاره می‌کرد که طبق آن مادر پهلوان از بارش نطفه‌ی زئوس در قالب بارانی زرین بار گرفته بود.

2. هر چند در مورد خاستگاه پرسئوس و پیوندش با پارسیان شکی وجود ندارد، اما در مورد جایگاه جغرافیایی‌اش ابهامی است. در متنی کهن مانند ایلیاد، تنها دو بار به نام پرسئوس اشاره شده و هر دوی اين موارد هم از «استِنِلوس»، پسر پرسئوس نام برده شده است که خاستگاه او را به نواحی شمالی شبه‌‌جزیره‌ی یونانی منسوب می‌کند. این با توجه به روایت‌های مردم آرگوس که او را زاده‌ی قلمرو خود می‌دانستند نیز نزدیک است.

از سوی دیگر، هرودوت در بندی از تواریخش در مورد تبارشناسی پرسئوس و ارتباطش با شاهان دوری جنوب یونان قلمفرسایی کرده و در نهایت نتیجه گرفته که پرسئوس مصری خالص بوده­ است! در جایی دیگر هرودوت روايت می­کند که مردم شهری به نام «خِميس» در مصر معبدی برای پرستش پرسئوس داشته­اند و او را زاده­ی شهر خويش می‌دانستند و به افتخارش مسابقاتی ورزشی برگزار می­کردند[6]. از طرف دیگر در دنبال بحث قبلی‌اش به اين نکته هم اشاره می‌کند که پارسيان خود داستانی ديگر دارند و پرسئوس را مردی آشوری می­دانند که به يونان رفته است[7].

به این ترتیب در مورد اینکه پرسئوس به راستی از کجا آمده و در کدام شهر زاده شده، ابهامی در یونان باستان وجود داشته است. کسی شک نداشته که پارسیان و مردم آرگولیس در روزگارشان، نوادگان پرسئوس هستند، اما در این مورد که این مردم به راستی از کدام منطقه برخاسته‌اند، ‌چندین روایت وجود داشته است. نامزدهای احتمالی این خاستگاه کاملا گیج کننده‌اند. آرگولیس در قلمرو آرگوس، شهر خمس در مصر و آشور نقاطی هستند که به عنوان زادگاه پرسئوس در متون گوناگون یونانی ذکر شده‌اند.

اما این ابهام در زمینه‌ی اسطوره‌شناسی یونان باستان غریب می‌نماید. اساطیر یونانی مانند اساطیر کهن میانرودان و مصر باستان بر مبنای چفت‌وبست شدنِ‌ تدریجی روایت‌هایی پدید آمده‌اند که در دولتشهرهای رقیب و همسایه پرداخته می‌شدند و در آغازِ کار همچون نظامی نمادین برای رمزگذاری تفاوت‌های میان این دولتشهرهای همسایه عمل می‌کردند. از این روست که در مورد خدایان و پهلوانان مصری و یونانی و میانرودانی باستان، همواره با دولتشهری اصلی به عنوان زادگاه شخصیت اساطیری روبه‌رو هستیم. تمام این عناصر اساطیری نخست در دولتشهری مورد ستایش بودند و به تدریج در سایر نقاط هم شناخته شدند، بی آنکه بند ناف خود را با دولتشهر زادگاهشان از دست بدهند.

اما در مورد پهلوانی یونانی مانند پرسئوس چه می‌توان گفت؟‌ شخصیتی که از سویی با مردمی بیگانه و غیر یونانی مانند پارس‌ها برابر و همتا پنداشته شده و از سوی دیگر زادگاهش به نقاطی دوردست مانند آشور و مصر منسوب گشته است. چنان‌که گفتیم، این نسبت‌یافتن در اشکال ابتدایی این اسطوره وجود نداشته و روشن است که در قرن پنجم پ.م، یعنی زمان نوشته‌شدن تواریخ هرودوت و چیره‌شدن ایرانیان بر سپهر یونان، چنین روایت‌هایی به نسخه‌ی اولیه‌ی آرگوسی افزوده شده است، اما چرا زادگاه پهلوانی آشکارا یونانی مانند پرسئوس به مناطقی چنین متفاوت و بی‌ربط فرا افکنده شده است؟

آرگوس در شمال یونان، مصر و آشور همگی سرزمین‌هایی بودند که از ابتدای دوران هخامنشی تا پایان آن زیر سلطه‌ی پارسیان قرار داشتند و تنها مصر در این میان چند شورش موفق و دوره‌هایی کوتاه از استقلال را تجربه کرد. اگر از چشم یونانیان باستان به جهان بنگریم، پارسیان را در همه جا خواهیم یافت. پارسیان در شمال، یعنی آرگوس و مقدونیه و بیزانس قدرت را در دست داشتند؛ در شرق، یعنی آناتولی ریشه‌های عمیقی پیدا کرده بودند و در مصر نیز شاهنشاه ایران را فرعون می‌دانستند. آشور هراس‌آور و باستانی نیز استانی در قلب قلمرو پارس‌ها محسوب می‌شد، بنابراین طبیعی بود که پارس‌ها در چشم یونانیان، مردمی برخاسته از همه جا جلوه کنند، و به دنبالشان پرسئوس هم.

به نظرم پیوند میان پرسئوس و پارسیان در ذهن یونانیان باستان، کلید فهم این موضوع است. احتمالا یونانیان باستان در مورد جایگاه جغرافیایی پرسئوس دچار ابهام شده بودند، ‌چون او را به پارسیانی منسوب کرده بودند که قلمرو تحت سلطه‌شان تقریبا همه جا را در بر می‌گرفت. آرگوس در شمال یونان، مصر و آشور همگی سرزمین‌هایی بودند که از ابتدای دوران هخامنشی تا پایان آن زیر سلطه‌ی پارسیان قرار داشتند و تنها مصر در این میان چند شورش موفق و دوره‌هایی کوتاه از استقلال را تجربه کرد. اگر از چشم یونانیان باستان به جهان بنگریم، پارسیان را در همه جا خواهیم یافت. پارسیان در شمال، یعنی آرگوس و مقدونیه و بیزانس قدرت را در دست داشتند؛ در شرق، یعنی آناتولی ریشه‌های عمیقی پیدا کرده بودند و در مصر نیز شاهنشاه ایران را فرعون می‌دانستند. آشور هراس‌آور و باستانی نیز استانی در قلب قلمرو پارس‌ها محسوب می‌شد، بنابراین طبیعی بود که پارس‌ها در چشم یونانیان، مردمی برخاسته از همه جا جلوه کنند، و به دنبالشان پرسئوس هم.

جالب آن است که ابهام یادشده در مورد خودِ‌ ایرانیان هم وجود دارد. متون یونانی در مورد خاستگاه ایرانیان و حتی نامی که باید ایشان را بدان نامید، سخت مغشوش و نامنسجم است. اشاره‌هایی پراکنده وجود دارد که به همسانی ایرانیان و مصریان اشاره می‌کند. اشاره‌های دیگری وجود دارد که ایشان را به سرزمین‌های شمالی،‌ شرقی یا جنوبی منسوب می‌کند. وقتی هرودوت و کسنوفانس از خاستگاه پارسیان سخن می‌گویند، سرزمینی کوهستانی و سخت و دشوار برای زیستن را توصیف می‌کنند که شباهت چندانی به انشان و فارسِ تاریخی ندارد. جغرافیانویسان بعدیِ یونانی و رومی نیز با وجود داده‌های مهمی که در مورد قبایل ایرانی به دست می‌دهند ‌در مورد خاستگاه پارس‌ها و آغازگاه ورود ایرانیان به صحنه‌ی تاریخ دچار پراکنده‌گویی و تشویش هستند. این در حدی است که حتی در مورد نام ایرانیان نیز توافقی وجود نداشته است. «آیسخولوس» ایرانیان را پارسی و هرودوت ایشان را ماد می‌نامد و سوفسطاییان و فیلسوفان آتنی آنان را با با سکاها یکی می‌گیرند. اگر تمام شواهد را در مورد ارجاع‌های جغرافیایی و اسمی به ایرانیان در متون یونانی باستان گردآوری کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که گویی یونانیان هنگام ارجاع به ایرانیان به مفهومی انتزاعی و فراگیر اشاره می‌کرده‌اند و نه امری تثبیت‌شده و عینی. نشانه‌ی موید این حدس آنکه هر وقت لازم است به ایرانیان همچون امری عینی و ملموس و تجربی اشاره شود، اختلاف نظرها و شاخه‌زایی در نا‌م‌ها و ارجاع‌های جغرافیایی آغاز می‌شود.

بازتاب این برداشت یونانیان در مورد ایرانیان را در جریان رخدادهایی مانند نبردهای ایران و یونان به خوبی می‌توان بازیافت. وقتی خشایارشا ارتشی محلی را برای سرکوب دزدان دریایی آتنی گسیل کرد، وحشت یونانیان از رویارویی با ایرانیان به قدری بود که در متون خویش ایشان را همچون دریایی چند میلیون نفره از تمام اهالی قلمروهای شرقی قلمداد کردند. تصویری که احتمالا از زرق‌وبرق سلاح‌ها و انضباط ارتش پارسی و تنوع قومی سربازانش ناشی می‌شد و در چشم یونانیان ساده و فقیرِ‌ آن روزگار مهیب و غیر طبیعی می‌نمود. جالب آن است که این تصویر دیرینه از «پارسی‌هراسی» ( که شاید یونانیان آن را persofobia می نامیدند!) هنوز هم پس از دوونیم هزاره به قوت خود باقی است و در فیلمی مانند 300 بازتاب می‌یابد.

بازتاب این برداشت یونانیان در مورد ایرانیان را در جریان رخدادهایی مانند نبردهای ایران و یونان به خوبی می‌توان بازیافت. وقتی خشایارشا ارتشی محلی را برای سرکوب دزدان دریایی آتنی گسیل کرد، وحشت یونانیان از رویارویی با ایرانیان به قدری بود که در متون خویش ایشان را همچون دریایی چند میلیون نفره از تمام اهالی قلمروهای شرقی قلمداد کردند. تصویری که احتمالا از زرق‌وبرق سلاح‌ها و انضباط ارتش پارسی و تنوع قومی سربازانش ناشی می‌شد و در چشم یونانیان ساده و فقیرِ‌ آن روزگار مهیب و غیر طبیعی می‌نمود. جالب آن است که این تصویر دیرینه از «پارسی‌هراسی» ( که شاید یونانیان آن را persofobia می نامیدند!) هنوز هم پس از دوونیم هزاره به قوت خود باقی است و در فیلمی مانند 300 بازتاب می‌یابد.

3. تصویر یونانیان از ایرانیان، تنها به تبار یزدانی ایشان منحصر نمی‌شد. در متون یونانی از پارسیان و ایرانیان همچون موجوداتی فراطبیعی و آسمانی یاد شده است. در سراسر متون یونانی قرون ششم تا چهارم پ.م به تصویری از ایرانیان برمی‌خوریم که گویی بیشتر از عجایب‌نامه‌ها و روایت‌های اساطیری سرچشمه گرفته باشد تا تجربه‌ای ملموس از برخورد با مردمی واقعی. اگر بخواهم انگاره پارسیان در چشم یونانیان را در چند بند خلاصه کنم آن را در چهار عنوان خواهم گنجاند:

الف) نیرومندی و جنگاوری ب) زیبایی و آراستگی پ) ‌توانایی‌ها و ویژگی‌های غیر عادی بدنی ت) لذت‌جویی و کامروایی

آشکار است که یونانیان باستان، ایرانیان را مردمانی جنگاور و دلیر می‌دانسته‌اند. بهترین محک در این مورد، نگریستن به گزارش‌هایی است که دشمنانِ پارس‌ها به دست داده‌اند. این گزارش‌ها مجموعه‌ای از متون (تراژدی، تاریخ یا متون فلسفی و حکمی) را در بر می‌گیرد که نویسندگانشان یا مانند کسنوفانس خود در میدان جنگ با پارس‌ها روبرو شده بودند و یا مانند هرودوت به سفارش و دستور چنین کسانی قلم می‌زدند.

الف) ‌آشکار است که یونانیان باستان، ایرانیان را مردمانی جنگاور و دلیر می‌دانسته‌اند. بهترین محک در این مورد، نگریستن به گزارش‌هایی است که دشمنانِ پارس‌ها به دست داده‌اند. این گزارش‌ها مجموعه‌ای از متون (تراژدی، تاریخ یا متون فلسفی و حکمی) را در بر می‌گیرد که نویسندگانشان یا مانند کسنوفانس خود در میدان جنگ با پارس‌ها روبرو شده بودند و یا مانند هرودوت به سفارش و دستور چنین کسانی قلم می‌زدند. در تمام تمدن‌ها و در تمام دوره‌های تاریخی، این یک قاعده است که متونِ پدیدآمده در این زمینه، انگاره‌ای ناخوشایند و پلید از دشمن نظامی را تصویر کند. مردمی که با مردمی دیگر می‌جنگند در صورت پیروزی یا شکست، برداشتی منفی مانند تحقیر یا کینه را در مورد حریف پدید می‌آورند. بر همین مبنا، پیروزمندان همواره متونی انباشته از ناسزا، توهین و تحقیر را می‌نگارند و شکست‌خوردگان شرح وحشیگری و درنده‌خویی دشمنانشان را با نفرین و خشم بازگو می‌کنند.

در کل متون این چنینی که سراغ دارم تنها یک استثنا بر این قاعده می‌شناسم و آن هم متون یونانی دوران هخامنشیان است. این متون، بیشتر در شهر آتن نگاشته شده‌اند که مهم‌ترین مدعی دشمنی با ایرانیان بود و با این وجود از تمام عناصر منفی یادشده، هیچ نشانی در آن دیده نمی‌شود. پارسیان و ایرانیان در متون یونانی و به ویژه متون آتنی که در مقاطعی دشمنان مستقیم پارس‌ها بودند به شکلی صریح و مکرر به دلیری و جنگاوری و نیرومندی پارس‌ها ارجاع می‌دهد و معمولا این ارجاع را با توصیف پرآب و تاب از جوانمردی و سجایای اخلاقی ایشان ترکیب می‌کند.

اشاره به یکی از این متون در بحث ما به قدر کافی روشنگر است با این گوشزد که دقیقا معادل همین ستایش را در تمام متون یونانی می‌توان بازیافت. متن مورد نظرم، تراژدی «پارسيان» اثر «آيسخولوس» است که در سال 472 پ.م، يعنی هشت سال پس از نبرد سالامیس در آتن بر صحنه رفت، انباشته از ستايش­هايی است که نثار پارسيان شده است. اصولا خود اين حقيقت که سرنوشت پارسيان شکست‌خورده  برای آتنيان يک تراژدی -و نه کمدی- بوده کاملا معنادار است. آيسخولوس در اين متن از هيچ سردار يونانی‌ای نام نمی­برد و کردار هيچ جنگاور يونانی­ای را به اندازه­ی پارسيان نمي­ستايد. بندهای متن او پر از نام و نشان سرداران و پهلوانان ايرانی است که با شگفتی و ستايش ياد می­شوند. متنی معادل  پارسيان، اگر در هر کشور در حال جنگی در روزگار ما برای دشمن ساخته شود و به نمايش درآيد، خيانتی آشکار به ميهن تلقی می­گردد، چون بخش عمده­ی اين تراژدی، ستايش از داريوش -فاتح پيشين يونان و پدر فاتح کنونی-است و همه جا پارسیان با صفاتی مانند «آسمانی»، «زاده­ی باران طلايی»، «دلاور»، «هراس­آور»، «جنگاور» و «زيبارو» ستوده شده­اند.

ب) آنچه در تراژدی پارسیان، سخت چشمگیر است، صفت زیباروست که همواره با نام سرداران پارسی همراه است. آشکار است که یونانیان، پارسیان را مردمی بسیار زیبارو می‌دانسته‌اند. با مرور سایر متون این دوران معلوم می‌شود که این زیبایی امری مردانه و آمیخته به هنر جنگاوری بوده است، زیرا معمولا سربازان و سرداران پارسی هستند که در میدان نبرد، زیبا توصیف می‌شوند. «باد»، مرزبان دلاور سوریه که به دست اسکندر اسیر شد و به شکل فجیعی به قتل رسید در متون یونانی به زیبایی و تنومندی ستوده شده است و اصولا از آن رو با این سرنوشت غم‌انگیز روبه‌رو شد که اسکندر او را همتای هکتورِ اساطیری گرفت و طبق سرمشقی همری بدنش را آنقدر با ارابه بر زمین کشید تا کشته شد[8]. همچنین در تواریخ هرودوت چنین می خوانیم که پس از نبرد سالاميس، سه جوان پارسی اسيرشده را برای تميستوکلس آوردند. او هنگامی با اين اسرا روبه‌رو شد که در حال قربانی‌کردن برای خدايان بود و وقتی آن‌ها را ديد از زيبايی و نژادگی‌شان ابراز شگفتی کرد؛ بعد هم هر سه را به اصرار غيبگويی به نام ائوفرانتيد برای باکوس (خدای شراب) قرباني کرد[9].

در جای دیگری از تواریخ می‌خوانیم که در جریان نبرد پلاته در ميان پارسيان، سرداری بلندقامت و رشيد، رهبر بخشی از سواره‌نظام بود. نام واقعی او معلوم نيست، چون یونانیان او را ماسيست می‌نامیدند که کوتاه‌شده­ی ماگيستراتوس (magistratos) است که به يونانی «بزرگ و پرعظمت» معنی می­دهد. از همين لقبی که يونانيان به اين سردار پارسی داده­اند، قدر و اهميتش در چشم ايشان آشکار می­شود. همه­ی نويسندگان باستانی، دلاوری و شکوه اين سردار را ستوده­اند و پلوتارک او را مردی قدبلند و بسيار زيبا توصيف کرده است[10]. ماسيست چنان در صفوف يونانيان شهرت يافته بود که با کشته‌شدنش يونانيان صفوف خود را ترک کردند تا او را از نزديک ببينند و پاوسانياس که می­ديد نظم ارتش در حال به هم خوردن است، دستور داد جسد او را بر ارابه­ای بنشانند و در ميان لشکر بگردانند و به همه­ی سربازان نشانش دهند[11].

بخشی از زیبایی پارسیان در چشم یونانیان به پوشاک و فناوری بدن متمدنانه‌تر ایشان مربوط می‌شده است. کافی است به نگاره‌های تخت جمشید بنگریم[12] و پوشاک اقوام ایرانی عصر هخامنشی را با نقش‌های بازمانده بر کوزه‌ها و تندیس‌های آتنِ هم‌دورانش مقایسه کنیم تا دریابیم که اصولا یونانیان در قرن ششم تا چهارم پ.م فاقد چیزی به نام لباس بوده‌اند. تنها چیزِ شبیه به لباس برای ایشان پارچه­ی بلند و مستطيل‌شکلی از جنس پشم يا کتان بود که سوراخی برای عبور سر داشت يا با سنجاق­هايی به هم متصل می­شد. لباس عمومی مردم يونان، پارچه­ای ملافه مانند بود به نام «خيتون» (citon) که بلندايش تا پای فرد می­رسيد و عرضش گاه به سه متر بالغ می­شد و ابعاد متفاوتِ‌ آن برای مردان و زنان، نام‌هایی متفاوت به خود می‌گرفت. در کل، لباس يونانيان همين بود. تکه­ای پارچه­ی فاقد دوخت که هنگام خواب به عنوان زيرانداز، پتو و ملافه مورد استفاده قرار می­گرف، و روزها دور بدن پيچيده می­شد و نقش لباس را بازی می‌کرد. از این رو طبیعی بود که شکل ظاهری آراسته‌ی ایرانیان در چشم ایشان زیبا بنماید.

پ) آنچه در متون یونانی، غریب می‌نماید، ‌تصویر اساطیری و افسانه‌آمیزِ ایشان از بدن پارسیان است. هرودوت می‌گوید که مردم شهر پلاته بعد از نبرد پلاته، اسکلت پارسيان کشته‌شده در نبرد را در يک جا توده کرده‌ بودند. او گزارش می­کند که چنين اسکلت­هايی در ميان بقايای تلفات ايرانيان وجود داشته است: جمجمه­ای که هيچ مفصلی نداشته و کاملا يکپارچه بوده (يعنی کاسه‌ی سرش به آرواره جوش خورده بوده!)، جمجمه­ای که دندان­های فک بالايش يکپارچه بوده، طوری که دندان­های نيش و پيش و آسيا در هم پيوسته بوده­اند، اسکلت مردی که قدش 1/3 متر بوده[13] و…!

هم او در جايی ديگر به اين باور اشاره می­کند که ديدن سربازان ايرانی می­تواند باعث کوری شود. او از سربازی به نام «اپيزِلوس» نام می­برد که در ميانه‌ی نبرد ماراتون، بدون اينکه ضربه­ای دريافت کند با ديدن يک سرباز بلند قامت ايرانی که ريشش بر سپر سنگينش افراشته بود، ناگهان کور شد و تا آخر عمرش هم کور باقی ماند[14].

این سخنان را می‌توان در کنار باور عمومی‌ای نهاد که مثلا کوروش بزرگ را صاحب شاخ می‌دانست و در دوران اسکندر رواج داشت. اسکندر خود برای تقلید از کوروش شاخ گوسفندی را به سر می‌بست و بر سکه‌هایش خود را در چنین هیبتی تصویر کرده است[15].

تاکید دیگر متون یونانی در مورد ایرانیان به ارتباط ایشان با لذت و کامروایی و تجمل بازمی‌گردد. چنان‌که گفتیم صرف بر تن کردن لباس از دید یونانیان امری غیرعادی و بسیار تجمل‌آمیز قلمداد می‌شد. «پاوسانياس» به محض ورود به آسيا دستور داد تا برايش لباس ايرانی بياورند، «تميستوکلس» با لباسی ايرانی در سارد می‌زيست و اسکندر به خاطر علاقه­اش به لباس­های ايرانی از سوی سرداران مقدونی­اش شماتت می‌شد.

ت) تاکید دیگر متون یونانی در مورد ایرانیان به ارتباط ایشان با لذت و کامروایی و تجمل بازمی‌گردد. چنان‌که گفتیم صرف بر تن کردن لباس از دید یونانیان امری غیرعادی و بسیار تجمل‌آمیز قلمداد می‌شد. «پاوسانياس» به محض ورود به آسيا دستور داد تا برايش لباس ايرانی بياورند، «تميستوکلس» با لباسی ايرانی در سارد می‌زيست و اسکندر به خاطر علاقه­اش به لباس­های ايرانی از سوی سرداران مقدونی­اش شماتت می‌شد. از این روست که خواندن چنین بندی در آثار افلاطون دور از انتظار نیست:

“و زمانی که نگاهت بر رفاه، ثروت، جامه­های سلسله­دارشان، تدهين شد­شان با مُر، شمار همراهان و وابستگا­­ن­شان و همه­ی جلوه­های ديگر پارسيان خيره می­شود از درک فروپايگی خويش شرمنده می­شوی[16].

اين تجمل در واقع پیامد برنامه­ی اقتصادی جاری در دولت هخامنشی بود که به انباشت ثروتی تدریجی در این قلمرو منجر شد[17]. ثروتی که از ديد همسايگان حاشيه­نشين و فقيری مانند يونانيان در قالب تجمل و رفاه بيش از اندازه جلوه می‌کرد. جالب آنکه مفهوم تجمل  ولذت­طلبی در زبان يونانی (تروفه: trufh) معنايی است که زير تاثير فرهنگ هخامنشي پديد آمده است. يونانيان سبک زندگی پارسيان را با اين عبارت توصيف مي­کردند. اين واژه مفهوم لذت­جويی، تجمل­گرايی و پرشکوه و جلال زيستن را به ذهن متبادر می‌کرده است.

سراسر متون یونانی این دوران انباشته از توصیف پرشگفتی چیزهایی مانند لباس و بستر و تخت و خوراک پارسیان است و اینکه ایشان چقدر در دستیابی به آسایش و لذت، کوشا و کامیاب بوده‌اند. این هم‌ارز پنداشتن لذت‌گرایی و پارسی بودن چندان بود که فیلسوفان یونانی بر همین مبنا لذت‌جویی را به لحاظ اخلاقی توجیه می‌کردند[18]؛ چنان‌که «هراکليتوس پونتی» می‌گويد: «پارسيان و مادها که نجيب­ترينِ بربرها هستند، لذت­جوترينشان هم به شمار می­روند، از اين رو ميل به لذت در طبيعت انسان ريشه دارد.»

از دیوارنبشته‌های تخت جمشید و به ویژه از کتیبه‌ی نقش رستم که داریوش در آن خودانگاره‌ی خویش را به عنوان سرنمونی از پارس‌ها شرح داده است به روشنی معلوم می‌شود که دو عنصرِ جنگاوری و جوانمردی به صراحت و دقت در متن خودانگاره‌ی پارسیان از خویش گنجانده شده بود. پارسیان خویش را جنگاور می‌دانستند و خویش را با نیزه، کمان و شمشیر خویش بازمی‌شناسانده‌ و به ویژه بر دادگری و منش اخلاقی خویش تاکید داشته‌اند. صفتی که بی‌تردید در چارچوبی دینی و متاثر از زرتشتی‌گری صورتبندی می‌شده است.

چهار ویژگی یادشده این ارزش را دارند که می‌توان آن‌ها را با متون پارسی باستان و خودانگاره‌ی پارسیان از خویش مقایسه کرد. از دیوارنبشته‌های تخت جمشید و به ویژه از کتیبه‌ی نقش رستم که داریوش در آن خودانگاره‌ی خویش را به عنوان سرنمونی از پارس‌ها شرح داده است به روشنی معلوم می‌شود که دو عنصرِ جنگاوری و جوانمردی به صراحت و دقت در متن خودانگاره‌ی پارسیان از خویش گنجانده شده بود. پارسیان خویش را جنگاور می‌دانستند و خویش را با نیزه، کمان و شمشیر خویش بازمی‌شناسانده‌ و به ویژه بر دادگری و منش اخلاقی خویش تاکید داشته‌اند. صفتی که بی‌تردید در چارچوبی دینی و متاثر از زرتشتی‌گری صورتبندی می‌شده است[19].

در مورد زیبایی و آراستگی پارسیان، متون بومی اندکی در دست هستند که بر این جنبه تاکید داشته باشند، اما کافی است به الگوی انتزاعی اما سنجیده‌ی بازنمایی بدن انسان در دوران هخامنشی بنگریم و به ویژه ظرافت و زیبایی آرایه‌ها و پوشاک این دوران را تحلیل کنیم تا دریابیم که توجهی زیبایی‌شناسانه در این دوران رواج داشته و در قالب آثار هنری و فن‌آورانه نمود می‌یافته است. ناگفته نماند که این توجه ادامه‌ی مستقیم سنت مشابهی است که در آشور و ایلام وجود داشته و نسبت به آنچه که در عصر زرین تمدن آتنی می‌بینیم، حدود دو قرن پیشتر است؛ یعنی نمی‌توان ساده‌لوحانه آن را وامگیری‌ای از یونان دانست.

در مورد شکل ظاهری هیولاگونه و عجیب‌الخلقه‌ای که در متون یونانی می‌بینیم، هیچ اثر بومی‌ای وجود ندارد و در مواردی هم که شاهی مانند کوروش در دشت مرغاب با شاخ بازنموده شده آشکار است که شاخ‌ها به تاجش مربوط می‌شوند و نه سرش؛ از این رو برداشت مهیب و اغراق‌آمیز از بدن پارسیان را باید بیشتر نوعی افسانه‌ی عامیانه دانست که در سرزمین‌های حاشیه‌ای در مورد سربازان شکست‌ناپذیرِ مرکزنشین بر سر زبان‌ها بوده است.

جالب آن است که چهارمین ویژگی مورد نظرمان، یعنی لذت‌جویی و کامروایی کاملا در متون پارسی باستان و اوستایی صورتبندی شده و به مرتبه‌ی امری اخلاقی و دینی برکشیده شده است. پارسیان نه تنها لذت‌جو و متمایل به تجمل بودند، که به آن نیز تفاخر می‌کردند؛ در حدی که شاهنشاهشان شادی را پس از آسمان و زمین و مردم، سومین آفریده‌ی مهم ایزدی می‌دانست و قانون خویش (داته) را بر مبنای خشنودی و کامروایی مردمان تعریف می‌کرد. جالب آن است که در متون اوستایی نیز گرایشی مشابه و تاکیدی همانند دیده می‌شود.

از این رو چنین می‌نماید که انگاره‌ی یونانیان از پارس‌ها به لحاظ محتوا و ساختار با خودانگاره‌ی پارس‌ها از خودشان همخوانی داشته باشد. با وجود این، چند رگه‌ی پرسش‌برانگیز از ناهمسازی و تمایز دراین میان دیده می‌شود که باید بدان پرداخت.

4. یونانیان، مردمی تاجرپیشه بودند که در تماس مستقیم با قلمروی زیر فرمان هخامنشیان زندگی می‌کردند. بر خلاف تصوری که این روزها در کتاب‌های عامیانه تبلیغ می‌شود از نظر تاریخی روشن است که در دوران زمامداری هخامنشیان، بیش از نیمی از جمعیت مردم یونانی‌زبان در درون قلمرو پارسی (آناتولی، شمال یونان و اطراف دریای سیاه) می‌زیستند و مراکز تمدن یونانی (افسوس، میلتوس و بیزانس) نیز در همین مناطق قرار داشته است. به عبارت دیگر اگر به خودِ متون تاریخی یونانی بنگریم، خواهیم دید که یونانیان، آن اروپاییانِ دموکرات و لیبرالی نبودند که برای حفظ تمدن درخشان خود در برابر بربریت شرقی قد علم کرده باشند[20]. یونانیان به سادگی قومیتی بزرگ و پراکنده در بالکان و آناتولی بودند که بخش عمده‌شان (که ثروتمندتر و متمدن‌تر هم بودند) دربخش‌های شرقی‌تر و زیر سیطره‌ی هخامنشیان می‌زیستند و بخش کمتر توسعه‌یافته‌شان که مقیم شبه‌‌جزیره‌ی یونانی بود بیشتر به جنگ با یکدیگر و غارت همسایگان اشتغال داشتند[21]. اینکه متون بازمانده از آن روزگار، بیشتر به یکی از شهرهای قلمرو اخیر -یعنی آتن- منحصر می‌شود نباید ما را از توجه به سایر بخش‌های این بدنه‌ی بزرگ بازدارد.

از تمام این حرف‌ها این نتیجه حاصل می‌آید که تصویری که یونانیان از ایرانیان به دست آورده بودند، به مردمی بیگانه و دوردست تعلق نداشته است که از ورای آب‌ها و اساطیر به پارسیان بنگرند. برعکس،‌ يونانیان از همان ابتدا بخشی از شبکه‌ی چند قومیتی و فراگیر دولت هخامنشی بودند و در ارتباطی نزدیک و پیچیده با ایشان قرار داشتند. البته این راست است که متون نوشته‌شده در آتن –مانند آثار افلاطون یا هرودوت- به لایه‌ای بیرونی‌تر و مستقل‌تر از این حوزه‌ی تمدنی مربوط می‌شود، اما به هر حال آن نیز بخشی از این پیکره‌ی یکپارچه بوده است.

انگاره‌ی یونانیان باستان از پارسیان به دو دلیل برای ما ایرانیانِ امروزین اهمیت دارد. از یک سو، بدان دلیل که مفصل‌ترین داده‌های تاریخی به‌جامانده از آن روزگار که وارسی و سنجیده و تحلیل شده است و در اختیار پژوهشگران قرار دارد، یونانی است؛ از این رو منبعی غیر قابل چشم پوشی محسوب می‌شوند. دوم بدان دلیل که امروز ایرانیان همچنان با پرسش از هویت خویش روبرو هستند و نیرومندترین پاسخی که برایشان طرح شده، روایتی مدرن است که بر پایه‌ی همین متون یونانی پرداخته شده است. بنابراین اگر به راستی خواهانِ عبور از این تفسیر و دستیابی به روایتی خودمدارانه از هویت خودمان باشیم، نخست باید زیروبمِ این روایت اروپایی و مدرن را بشناسیم و عناصر درست و نادرست و سودمند یا زیانبارش را تفکیک کنیم.

انگاره‌ی یونانیان باستان از پارسیان به دو دلیل برای ما ایرانیانِ امروزین اهمیت دارد. از یک سو، بدان دلیل که مفصل‌ترین داده‌های تاریخی به‌جامانده از آن روزگار که وارسی و سنجیده و تحلیل شده است و در اختیار پژوهشگران قرار دارد، یونانی است؛ از این رو منبعی غیر قابل چشم پوشی محسوب می‌شوند. دوم بدان دلیل که امروز ایرانیان همچنان با پرسش از هویت خویش روبرو هستند و نیرومندترین پاسخی که برایشان طرح شده، روایتی مدرن است که بر پایه‌ی همین متون یونانی پرداخته شده است. بنابراین اگر به راستی خواهانِ عبور از این تفسیر و دستیابی به روایتی خودمدارانه از هویت خودمان باشیم، نخست باید زیروبمِ این روایت اروپایی و مدرن را بشناسیم و عناصر درست و نادرست و سودمند یا زیانبارش را تفکیک کنیم.

یونانیان باستان، تصویری به نسبت ( و نه کاملا) بیرونی را از پارسیان در پگاه صورتبندی هویتشان به دست داده‌اند. پارسیانی که در متون یونانی توصیف شده‌اند از آن رو نامفهوم و شگفت و غریب می‌نمودند که نمایندگانی نظمی نو و شکلی تازه از ساختاربندی نظام اجتماعی و سیاسی و تجلی شکلی نوین از پیکربندی سوژه‌ی انسانی بودند. پارسیانی که مورد اشاره‌ی یونانیان هستند لزوما به قبیله‌ی پارسی تعلق نداشتند،‌ که شهروندان کشور ایران بودند. کشوری که برای نخستین بار به شکلی متمرکز و یکپارچه از نظر سیاسی سامان می‌یافت و گذشته از قلمرو ایران‌زمین تمام بخش‌های متمدن دیگرِ دنیای آن روزگار را نیز در زیر یک پرچم متحد کرده بود. در چشم اقوامی پیرامونی مانند یونانیان، مفهوم پارسی‌بودن در آن روزگار از موقعیت امری قومی و قبیله‌ای کنده شده و به مفهوم عضوی از این نظم جدید برکشیده شده بود. نظمی چندقومی و چندمرکزی که همگان را و همه جا را در بر می‌گرفت. از این رو بود که یونانیان در نامیدن ایشان به پارس و ماد و ایلامی و مصری و آسیایی (در آن هنگام آسیا نام آسیای صغیر امروز بود) دستخوش تردید و ابهام بودند.

انگاره‌ی یونانیان از پارسیان، هم شکاف عمیق میان جوامع مرکزی و پیرامونی را آشکار می‌سازد و هم به داوری‌های متعارض و ناهمسوی ساکنان این دو قلمرو در مورد مفهومی مرکزی مانند لذت و کامروایی مربوط می‌شود. شادی که در صدر کتیبه‌های هخامنشی جای دارد و ستوده می‌شود، ‌در متن جامعه‌ی فقیر یونانی به امری ایزدی و دست‌نیافتنی و بنابراین ناسزاوار برای مردمان تبدیل شده بود. به همین ترتیب آراستگی ایرانیان به تجلی زنانه و منحط تعبیر شد و این افسانه‌ایست که هنوز هم در مورد انقراض هخامنشیان شهرت دارد.

سخن را می‌توان با سرفصلی که آغازش کردیم، پایان داد. پرسئوس از این رو شخصیتی چنین رنگین با خاستگاهی چندان مبهم است که شکلی اساطیری‌شده از مردمی متکثر و متنوع را با ساختار تمدنی متفاوت نمایندگی می‌کند. پارسیان از آن رو چنین ستوده‌شده و برگزیده می‌نمایند که تمدنی پیشروتر و پیچیده‌تر را با قدرت نظامی خردکننده‌اش نمایندگی می‌کنند و دستگاه اخلاقی نوظهور و ناشناخته‌اش که در چشم یونانیان، تنها به نیکوکاری بی‌دلیلی می‌انجامد. همچون آنچه که خدایان بدان خو کرده بودند و در آن سو در بقایای پراکنده و اندکِ بازمانده از خودِ پارسیان، خودانگاره‌ی ایشان را می‌توان بازجست. تصویری که نقاط تمایزش را با انگاره‌ی یونانی بررسی کردیم و شالوده‌‌ی درونزادش پیش از این در نوشتارهایی دیگر بررسی شده و سزاوار است که بیشتر نیز بررسی شود[22].

کتاب­نامه

افلاطون، پنج رساله، ترجمه­ی محمود صناعی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1334.

افلاطون، چهار رساله، ترجمه­ی محمود صناعی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1336.

 بريان، پير، تاريخ امپراتوری هخامنشی، ترجمه­ی مهدی سمسار، انتشارات زرياب، 1377.

بنگستون، هرمان، يونانيان و پارسيان، ترجمه­ی دکتر تيمور قادری، انتشارات فکر روز، 1376.

بويس، مری، تاريخ کيش زرتشت (جلد دوم) ترجمه‌ی همايون صنعتی‌زاده، نشر توس، 1375.

ضياءپور، جليل، پوشاک باستانی ايرانيان، سازمان هنرهای زيبای کشور، 1343.

وکیلی، شروین، بوم، مردم، شادی: درباره‌ی‌خاستگاه‌های هویت ایرانی، فردوسی شماره 60-61، بهمن 1386.

وکیلی، شروین، درباره‌ی دروغ در ایران باستان، منتشرشده در تارنمای www.soshians.net

وکیلی، شروین، تاریخ دروغین یونان، کاروان، زیر چاپ (1388).

ويلکن، اولريش، اسکندر مقدونی، ترجمه­ی حسن افشار، نشر مرکز، 1376.

يگر، ورنر، پائديا، ترجمه­ی حسن لطفی، انتشارات خوارزمی، 1376.

References

Aeschyli, Septe Quae Super sunt Trogodias, (ed. D. Page), Oxford Classical Texts, 1972.

Burn, A. R. Alexander the Great and the Hellenistic World, NewYork, 1962.

Garland, R. The Greek Way of Life, Cornell University Press, 1990.

Harris, S. L. & Platzner,G. Classical Mythology, Mayfield Pub. Co. 1998.

Homeri, Illiadeis, (ed. D.B.Munro) Oxford Classical Texts, 1988.

Homeri, Odysseae, (ed. T.W.Allen), Oxford Classical Texts, 1988.

Thucydides, Historiae, (ed.H.S.James), Oxford Classical Texts, 1988.

Thucydides, The Peloponesian Wars, (Tr. W. Blanco), Critical edition, 1998.

Xenophanes, Fragments and Commentary, In: The First Philosophers of Greece, ed. and trans. Arthur Fairbanks, London: K. Paul, Trench, Trubner, 1898: 65-85.

Xenophones, The Education of Cyrus, (Tr.H.G.Dokyns), Routledge, 1992.

Xenophanes, Kunegetikus, Routledge, 1993.